وبلاگ

نوشتار حاضر، با استفاده از بنیادی­ترین مباحث جهان­ بینی و کلامی اسلام، یعنی: «نظریه توحید»، «نظریه امامت» و «نظریه معاد»؛ مبانی کلامی مشروعیت حکومت دینی را به بحث نشانده است. بدون شک «نظریه توحید»، آموزه‌ای صرفا اندیشه‌ای و نظری نیست؛ بلکه تأثیر آن در مسائل اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، اقتصادی و سیاسی، انکار ناپذیر و تأمین­گر یکی از متقن­ترین پشتوانه­های مشروعیت حکومت دینی، از طریق انحصار ولایت و حاکمیت در ذات احدیت است. نظریه امامت در تفکر شیعی نیز از محورهای مهم در تبیین مبنای مشروعیت حکومت دینی است؛ چه اینکه در این نظام فکری، سکان جامعه اسلامی تنها در اختیار مأذونان الهی است، که مصداق بارز آنها انبیاء‰ و ائمة هدی‰ با ویژگی عصمت و علم لدنی هستند. سخن دیگر اینکه بر اساس جهان بینی اسلامی، سعادت و شقاوت حیات ابدی، از رهگذر اعمال این دنیایی است و از آنجا كه كوچكترین اعمال انسان­ها در وادی ابدیت نقش آفرین است؛ لازم و ضروری است که هدایت جامعه توسط نظامی سامان یابد كه اوّلا، جامعه را از آلودگی‌ها و پلیدی‌ها دور نگه دارد و ثانیاً، بستر بالندگی آحاد را در ورود سعادتمندانه به حیات ابدی فراهم سازد، لذا به حکم عقل، ضروری است سازمان اجتماعی بشر از هر جهت مطابق اراده الهی بوده و ناحیه قدس الهی تأمین­گر درستی، حقانیت و مشروعیت آن باشد. بدین ترتیب با الهام از اصول سه گانه «توحید»، «امامت» و «معاد»؛ احراز می­شود که مبنای فرید مشروعیت حکومت دینی، جز إذن الهی نیست. واژگان کلیدی: کلام، مشروعیت، حکومت دینی، توحید، حاکمیت، ولایت، امامت، معاد فهرست مطالب عنوان صفحه مقدمه 1 تبیین موضوع تحقیق .. 1 اهمیت و جایگاه موضوع 1 هدف از تحقیق 2 تبیین واژگان موضوع 3 سؤال­های اصلی و فرعی تحقیق 5 فرضیه‌های تحقیق 5 پیشینه تحقیق 6 روش تحقیق .. 11 بخش اوّل: مفاهیم و كلیات .. 12 فصل اوّل: حکومت و ادّله ضرورت آن 14 مقدمه 14 1- 1- تبیین حکومت و فرق آن با حاکمیت و دولت 16 1- 1- 1- معنای لغوی .. 16 1-1-2- تعریف اصطلاحی 17 1- 1-3- فرق حکومت با دولت و حاکمیت 17 1- 2- ادّله عقلی ضرورت حكومت 19 1- 2- 1- دلیل عقلی در تبیین برخی اندیشمندان اسلامی 19 1- 2- 2- دلیل عقلی در تبیین گروهی از اندیشمندان غربی 21 1- 3- ادله نقلی ضرورت حكومت 25 1- 3- 1- آیات قرآن كریم 25 1-3-2- روایات 27 1- 4- نتیجه­گیری 29 فصل دوم: تبیین ماهیت حكومت دینی .. 30 مقدمه . 30 2- 1- حكومت دینی در اندیشه سیاسی غرب 30 2- 2- حكومت دینی در اندیشه سیاسی اسلام . 33 2-3- شکل و ساختار حکومت دینی .. 36 2- 4- نتیجه­گیری 38 فصل سوم: ضرورت حكومت دینی .. 39 مقدمه . 39 3- 1- ادّله ضرورت حكومت دینی در اندیشه سیاسی اسلام 39 3- 1- 1- جامعیت و كمال دینی 39 3- 1-2- حفظ دین و اجرای حدود و حقوق دینی 43 3- 1-3- اقدام عملی پیامبر اسلام …وانبیاء پیشین ‰ درتأسیس حکومت … 46 3-2- نقد و بررسی شبهات منكران حكومت دینی 48 3-2-1- ناكامی دین ثابت در پاسخ به نیازهای متغیر و نقد و بررسی آن 49 3-2-2- لكه دارشدن قداست دین و نقد و بررسی آن . 52 3-2-3- ناكامی تاریخی حكومت دینی در اداره جا معه و نقد و بررسی آن 53 3-3- نتیجه­گیری 54 فصل چهارم: کلامی بودن بحث حکومت دینی .. 55 مقدمه 55 5- 1- سنخ مباحث كلامی وتفاوت آن با مباحث فقهی 55 5-2- ثمرات كلامی یا فقهی بودن مبحث حكومت دینی 60 5-3- نتیجه­گیری .. 62 فصل پنچم: مشروعیت حکومت .. 63 مقدمه 63 4- 1- مفهوم لغوی مشروعیت 64 4- 2- تعاریف اصطلاحی مشروعیت و نقد و بررسی آنها 65 4-2- 1- نظریه انطباق با قانون و نقدو بررسی آن . 65 4-2-2- نظریه انطباق فرآیند اقتداریابی با باورها وعقاید مردم ونقدوبررسی آن. 66 4-2-3- نظریه كارآمدی دراز مدت و نقد و بررسی آن . 66 4-2-4- نظریه میل و رضایت مردم و نقد و بررسی آن 67 4-2- 5- نظریه رأی اکثریت و نقدو بررسی آن . 69 4-2- 6- نظریه قرار داد اجتماعی و نقدو بررسی آن 70 4-3- نتیجه­گیری .. 71 بخش دوم: مبانی مشروعیت حکومت دینی با نگرش کلامی .. 72 فصل اوّل: مبانی مشروعیت حکومت دینی بر اساس اندیشه توحیدی اسلام . 74 مقدمه . 74 1- 1- تبیین اندیشه توحید در اسلام 75 1- 1- 1- بررسی لغوی و اصطلاحی واژه توحید 76 1- 1-2- ادلّه و مراتب توحید 76 1- 1- 2- 1- دلیل اوّل: فطرت 76 1- 1- 2- 2- دلیل دوّم: تمانع 77 1- 1-2 – 3- دلیل سوم: نفی ترکیب 78 1- 1- 2- 4- دلیل چهارم: کمال مطلق و نامحدودیت خداوند 78 1- 1- 2- 5- مراتب توحید 79 1- 2- مبنای مشروعیت حکومت دینی براساس اصل توحید 80 1-2- 1- توحید در مالکیت 80 1- 2- 1- 1- واژه مالکیت 80 1- 2- 1-2- مالکیت حقیقی و اعتباری 80 1- 2- 1- 3- توحید در مالکیّت از منظر قرآن 83 1- 2- 1-4- خالقیت، مبنای مالکیت حقیقی خداوند بر عالم 84 1-2-2- توحید در ولایت … 86 1- 2-2 – 1- واژه ولایت… 86 1- 2- 2- 2- توحید در ولایت حقیقی از منظر قرآن . 88 1- 2- 2- 3- اقسام ولایت خداوند 89 1- 2- 2-3- 1- ولایت تکوینی 89 1- 2- 2- 3- 2- ولایت تشریعی 90 1- 2-2 -4- تبیین ولایت انحصاری خداوند 91 1-3- نتیجه‌گیری 93 فصل دوم: مبانی مشروعیت حکومت دینی بر اساس اصل امامت .. 94 مقدمه . 94 2- 1- امامت در اندیشه سیاسی اسلام 94 2-1-1- فرق امام با نبی 95 2-1-2- امامت در تفکر اهل سنت 98 2-1-2-1- وظایف امام در تفکر اهل سنت 98 2-1-2-2- شرایط و ویژگی‌های امام در تفکر اهل سنت 99 2-1-2-3- فرآیند تعیین امامتِ امام درتفکر اهل سنت و نقد و بررسی آنها 102 2-1-2-3-1- مبنای اوّل: نظریه اهل حَلّ و عقد و نقد و بررسی آن . 103 2-1-2- 3-2- مبنای دوم: انتصاب امام پیشین و نقد و بررسی آن 106 2-1-2- 3-3- مبنای سوم: استیلاء با زور و قهر و نقد و بررسی آن . 109 2-1-2- 3 -4- مبنای چهارم: نصب و نصّ و نقد و بررسی آن 111 2-1-3- امامت در تفکر شیعه 113 2-1-3-1- دلایل عقلی و نقلی عصمت امام . 113 2- 1- 3- 2- لزوم نصب الهی امام 117 2-1-4- مصادیق شایستگان حکومت، بر اساس اندیشه شیعی امامت … 118 2-1- 4-1- انبیاء الهی ‰… 118 2- 1-4- 2- امامان معصوم ‰… 121 2- 1-4-3- فقهای عادل . 122 2-2- مبانی مشروعیت حاکمان در حکومت دینی بنابر تفکر شیعی امامت 126 2- 2- 1- شئون انبیاء عظام ‰… 127 2- 2- 1- 1- دریافت و ابلاغ وحی .. 127 2- 2- 1- 2- تبیین و تفسیر وحی (مرجعیت دینی) 128 2- 2- 1- 3- مرجعیت سیاسی و رهبری 129 2-2-2- شئون امامان‰ … 130 2- 2- 2- 1- مرجعیت سیاسی 131 2- 2- 2- 2- مرجعیت دینی 131 2- 2- 2- 3- ولایت … 132 2- 2- 2- 4- ادّله عقلی و نقلی شئون امامان ‰ … 133 2-2-3- ویژگی‌های صاحبان این شئون 140 2- 2- 3- 1- علم لدنّی به خواسته­های الهی .. 141 2- 2- 3- 2- لغزش ناپذیری و عصمت 144 2- 2-3-2-1- دلایل عقلی لزوم عصمت 145 2- 2-3-2-2- دلایل نقلی 146 2-2-3-2-3- مراتب عصمت صاحبان اصلی حاکمیت الهی 146 2- 3- نتیجه­گیری 151 فصل سوم: مبانی مشروعیت حکومت دینی بر اساس اصل معاد . 152 مقدمه 152 3- 1- معنای لغوی و اصطلاحی معاد 154 3- 2- واژه‌های همسو با معاد . 156 3- 3- ادّله معاد 157 3- 3- 1- برهان فطرت … 157 3- 3- 2- براهین عقلی 160 3- 3- 2-1- برهان حكمت و غایت 160 3- 3- 2- 2- برهان عدالت 161 3-3-3- ادّلة نقلی 163 3- 3- 3- 1- ردّ شباهت منكرین معاد 163 3- 3- 3- 2- پدیده­های مشابه معاد 163 3- 3- 3- 3- آیاتی كه دلالت بر ضرورت وحتمی بودن معاد دارند 164 1 3- 4- پیوستگی زندگی دنیا و آخرت … 165 3- 5- مبانی مشروعیت حکومت دینی بر اساس نتایج بحث معاد 168 جمع بندی و نتیجه­گیری نهایی .. 169 الف) کتب 173 ب) مقالات 182 مقدمه تشکیل حکومت از منظر اندیشمندان، با توجه به «مدنیٌ بالطبع» بودن انسان یک ضرورت مسلم عقلی است، همان­گونه که حضرت امیرمؤمنان† در مناظره با خوارج فرمودند: «وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِیرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ.»[1] اما از دیرباز، مشروعیت حکومت، منشأ و خاستگاه آن، مباحث دامنه­داری را میان دانشوران علوم اجتماعی و سیاسی به خود معطوف داشته و به عنوان یکی از اساسی‌ترین مباحث فلسفه سیاسی، همواره در کانون تحقیقات و پژوهش­های علمی بوده و با ملاک­ها و نگرش­های گوناگون، مورد تبیین و بررسی قرار گرفته است. نگرشی که در این نوشتار نسبت به این مسأله مورد نظر است، نگرشی کلامی و به اصطلاح الهیاتی است. براین اساس پژوهش این نوشتار بر حول مشروعیت حکومت دینی، با بهره­مندی از بنیادی ترین مباحث جهان بینی اسلام و بهره­گیری از آموزه‌های کلامی و زمینه‌های اعتقادی آن، یعنی: «اصل توحید»، «اصل امامت» و «اصل معاد» صورت گرفته است. 1. تبیین موضوع تحقیق ابعاد بحث در رابطه با حکومت دینی وسیع و گسترة آن در زمینه‌های گوناگون فکری حیات بشری است؛ اما بدون شک یکی از ابعاد اصلی و پایه­ای حکومت دینی، مبانی مشروعیت آن است که در این نوشتار تلاش شده است با بهره­گیری از مباحث کلامی مورد تحقیق واقع شود. بدین­رو تحقیق پیشرو با عنوان «مبانی کلامی مشروعیت حکومت دینی» به سامان رسیده است. 2. اهمیت وجایگاه موضوع انسان از یک سو به حکم عقل و مقتضای فطرت که مطابق با آموزه‌های جهان بینی توحیدی نیز است، خود را تحت ولایت و حاکمیت کسی جزء خدای متعال نمی­داند. از سوی دیگر، به اقتضای اینکه فطرتاً «مدنی بالطبع» آفریده شده و باید اجتماعی زندگی کند، نیازمند به نهادی سازمان یافته است، تا حیات اجتماعی او را به مطلوب­ترین نحو سامان دهد و با تدوین بهترین قوانین و اجرای صحیح آنها، سعادت دنیوی و اخروی او را مهیا سازد. اما انسان همواره در قبال چنین پدیده­ای که در صدد است با اعمال حاکمیت و اجرای قوانین، آزادی او را محدود کند و او را وادار به اطاعت و در صورت تخلف مجازاتش نماید، با یک سؤال اساسی مواجه می‌شود و آن اینکه در برابر چنین حاکمیتی، که مجریان آن افرادی مانند اویند و ذاتاً مجوزی در امر و نهی ندارند، چرا باید تسلیم شود؟ و بر اساس چه ملاک و معیاری می­توان در برابر تساوی انسان­ها، برای حکمران، حق اعمال قدرت قائل شد؟ آیا چنین حقی را می­توان منبعث از خواست و آرای عمومی مردم دانست و آن را ملاکی در حقانیت و مشروعیت حاکم فرض کرد؟ یا اینکه خواست و ارادۀ مردم در ایجاد چنین حقانیت نمی­تواند از توجیهی عقلانی و منطقی بر خوردار باشد و حاکمان، حق حاکمیت را نه از مردم، بلکه باید از صاحب حقیقی هستی یعنی خداوند، کسب کرده باشند و تنها ملاک سنجش حقانیت و مشروعیت حاکم، به­طور حتم إذن الهی است، نه إذن و رضایت مردم. در پاسخ به همین پرسش اساسی؛ مسأله مبنا و منشأ مشروعیت حاکم در اعمال حاکمیت از مهم­ترین دغدغه‌های اندیشوران می‌شود و طیف گسترده­ای از مباحث را فراروی آنان مطرح می­سازد، به خصوص در رابطه با مشروعیت حکومت دینی که مسأله از حساسیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود به­گونه­ای که مخالفین آن در تلاشی مستمر می­کوشند تا با ایجاد مغالطه­های تاریخی در زمینه پیدایش حکومت­های منتسب به خدا یا «تئوکراسی»، اساس مشروعیت الهی را غیر قابل دفاع و مردود تلقی کنند. بدین­رو، تبیین مبانی مشروعیت حکومت دینی با الهام از اصول بنیادین مباحث کلامی اسلام ناب؛ یعنی «توحید»، «امامت» و «معاد» اهمیت به سزایی دارد. 3. هدف از تحقیق بنابر حکم عقل، مالکیت حقیقی و انحصاری عالم هستی و نیز ربوبیت، ولایت و حاکمیت بالذات و علی الاطلاق، از آن خدای متعال است که قرآن کریم در تأیید این مطلب می­فرماید: ]أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض[[2]؛ ]أَمِ اتخََّذُواْ مِن دُونِهِ اولیَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلى[[3] این مالکیت و ولایت خداوند بر عالم هستی، منبعث از مقام خالقیت و ربوبیت خداوند است: ]إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ[.[4] بنابراین نمی­توان کسی را به عنوان سرپرست حقیقی جمع بشری، جز خدای یگانه تصور نمود؛ اما بدیهی است که این «مالکیت و ولایت اصیل الهی» بطور مستقیم از جانب خداوند که خود جامه انسانی پوشیده و به اعمال آن بپردازد نخواهد بود؛ چرا که این خود محال ذاتی است؛ بلکه باید از طریق انسان­هایی که تحت تربیت خاص الهی به مقام قرب رسیده و «امین دین» محسوب شوند، اعمال و اجرا گردد؛ همان­ها که حاکمیت­شان از مشروعیت واقعی و به حق بر خوردار است و از سوی خدا بر این امر مأذونیت دارند. از این­رو هدف از مباحث این نوشتار، اثبات این نظریه است که به­ طور اساسی مشروعیت و حقانیت با إذن الهی محقق می‌شود و حاکمیتی که به غیر از إذن او باشد، مردود و نامشروع خواهد بود. در این راستا از رهگذر استدلال­های کلامی تلاش نموده­ایم تا ثابت کنیم که حقانیت و مشروعیت اصیل و راستین تنها در سایه سار «إذن الهی» قابل تحقق است؛ امری که در حکومت برخی انبیاء عظام‰ که موفق به تشکیل حکومت شده بودند به ویژه در حکومت پیامبر اسلام… و نیز درحکومت حضرت علی† به نحو بارزی به منصۀ ظهور رسیده و نقش آرای مردم در آن فقط در تحقق عینی و اثباتی حکومت بوده است و نه در تحقق حقیقی و ثبوتی آن.