وبلاگ

استادان مشاور:

دکتر ناصرالدین شاه‌حسینی

دکتر محمدامیر عبیدی‌نیا

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده درج نمی شود

تکه هایی از متن به عنوان نمونه :

فهرست مطالب

 

ـ چکیده 1

فصل اوّل: کلّیات پژوهش… 3

ـ مقدّمه. 4

ـ بیان مسأله. 6

ـ اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق.. 7

ـ مرور ادبیات و سوابق پژوهش…. 8

ـ تحقیقات عربی و اسلامی.. 9

ـ مقدّمه‌ی ابن‌‌خلدون. 9

ـ الاسرائیلیات فی‌التفسیر و الحدیث… 10

ـ الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر. 11

ـ الاسرائیلیات و أثرها فى کتب التفسیر. 11

ـ پژوهش‌‌های فارسی در تفسیر و علوم قرآنی.. 11

ـ پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن. 11

ـ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌‌های انبیا در تفاسیر قرآن. 12

ـ پژوهش‌‌های ادبی.. 13

ـ اهداف تحقیق.. 14

ـ سؤالات تحقیق.. 14

ـ فرضیه‏های تحقیق.. 14

ـ تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنّی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15

ـ روش‌شناسی تحقیق.. 15

ـ جامعه‌ی آماری.. 17

ـ محدودیت‌ها 17

 

فصل دوم: شناخت‌نامه‌ی عطّار نیشابوری.. 18

ـ مقدّمه. 19

ـ نگاهی به احوال عطّار از تولّد تا مرگ… 20

ـ آثار عطّار. 23

ـ منطق‌الطیر. 24

ـ مصیبت‌نامه. 25

ـ الهی‌نامه. 26

ـ اسرارنامه. 27

ـ مختارنامه. 27

ـ دیوان. 28

ـ تذکرهالاولیاء 28

ـ سرچشمه‌ها و مآخذ شعر عطّار. 29

ـ غزّالی و ابوسعید. 31

ـ عطّار، حکایات، اسرائیلیات و روایات مجعول. 31

ـ عطّار و تورات… 34

ـ جایگاه عطّار در فرهنگ و ادب فارسی و جهانی.. 37

ـ سال‌شمار حوادث زندگی و عصرِ عطّار نیشابوری.. 38

sabzfile.com

 

فصل سوم: درآمدی بر روایات مجعول و اسرائیلیات در تفسیر و ادب فارسی.. 40

بخش اوّل: علم‌الحدیث و روایات مجعول. 41

ـ علوم حدیث… 42

ـ مهم‌‌ترین اصل حدیث‌شناسی.. 43

ـ عطّار و احادیث موضوع. 44

ـ احادیث موضوع(جعلی) و ضعیف و بازتاب آن‌‌ها در آثار عطّار نیشابوری.. 45

بخش دوم: اسرائیلیات و تفسیر. 49

ـ تفسیر. 50

ـ اقسام تفسیر. 52

ـ تفسیر به مأثور. 52

ـ علل ضعف و جعل در تفسیر مأثور(فهرست‌وار) 53

ـ روش درست در تفسیر قرآن کریم. 53

ـ اسرائیلیات… 53

ـ انواع اسرائیلیات… 55

ـ منابع اصلی اسرائیلیات… 55

ـ فرهنگ یهودی.. 56

ـ یهود 56

ـ تلمود 59

ـ فرهنگ مسیحی.. 60

ـ مسیحیت… 60

ـ انجیل.. 61

ـ اهل کتاب… 62

ـ کتب تاریخی و سیره‌نویسی.. 62

ـ خیال‌پردازی و افسانه‌سرایی‌‌های مسلمان‌نماهای اهل کتاب… 63

ـ کیفیت راه‌یابی اسرائیلیات در تفسیر، حدیث و متون اسلامی.. 63

ـ راویان اسرائیلیات… 66

ـ معیار سنجش و تشخیص اسرائیلیات… 66

ـ هشدارهایی درباره‌ی خطر اسرائیلیات و راه‌‌های مقابله با آن. 68

بخش سوم: اسرائیلیات و ادب فارسی.. 71

ـ مقدّمه. 72

ـ نقش قصص و تلمیحات اسلامی در ادب فارسی.. 73

ـ اسرائیلیات در تفسیر و برداشت‌‌های عرفانی و ادبی.. 75

ـ کیفیت راه‌‌یابی اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

ـ سرچشمه‌های روایات مجعول و اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

 

فصل چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار عطّار نیشابوری.. 82

ـ مقدّمه‌‌ای بر اسلام و قصص قرآنی.. 83

بخش اوّل:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان آدم و حوّا(علیهماالسلام) 88

ـ مقدّمه. 89

ـ داستان آدم(ع) در قرآن. 89

ـ آفریده شدن حوّا در قرآن. 90

ـ داستان آدم به روایت کتاب‌های مقدّس…. 91

ـ خلاصه‌‌ی داستان آدم(ع) به روایت تورات… 92

ـ آفرینش آدم 92

ـ آفرینش زن. 92

ـ نافرمانی انسان. 92

ـ داوری خدا 93

ـ خلاصه‌‌ی داستان آدم(ع) به روایت انجیل برنابا 93

ـ داستان آدم(ع) و حوّا(ع) در قصص اسلامی و تفاسیر. 94

ـ حدیثِ ابلیس…. 95

ـ حدیثِ آفریدنِ آدم. 95

ـ حدیثِ آدم و حوا 96

ـ فریفتنِ ابلیس مَر آدم را 97

ـ تطبیق، مقایسه، بررسی و تحلیل داستان آدم(ع) 97

ـ آفرینش حضرت آدم(ع) و نخستین مخلوق.. 97

ـ آفرینش حوّا(ع) 100

ـ لغزش و خطای آدم و حوّا و بیرون شدن آن‌‌ها از بهشت… 101

ـ توبه‌ی آدم و مشهورترین اسرائیلیات پیرامون آن. 102

ـ بازتاب اسرائیلیات داستان آدم(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 103

ـ خلقت آدم و … 103

ـ خلقت حوا و موارد پیرامون آن. 104

ـ حکایت بچه‌ی ابلیس با آدم و حوّا 105

ـ توبه‌ی آدم 108

ـ گندم (نام درخت ممنوعه) 109

ـ تحلیل نهایی.. 110

بخش دوم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان ادریس(ع) 111

ـ ادریس(ع) در قرآن. 112

ـ ادریس(ع) در کتب مقدّس…. 112

ـ ادریس در تفاسیر و تحلیل‌‌ها 113

ـ انعکاس داستان ادریس در آثار عطّار نیشابوری.. 115

ـ تحلیل نهایی.. 117

بخش سوم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان داود(ع) 118

ـ داود(ع) در قرآن. 119

ـ داود(ع) در کتب مقدّس…. 120

ـ داستان زن اوریا و داود در تفسیرها و تحلیل‌‌ها 121

ـ بازتاب اسرائیلیات داود(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 123

ـ تحلیل نهایی.. 126

بخش چهارم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان سلیمان(ع) و ملکه‌‌ی سبا 127

ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128

ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128

ـ اشاره‌‌ی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128

ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128

ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129

ـ تحلیل و نقد روایت‌‌ها 130

ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132

ـ سلیمان و دیو. 132

ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135

ـ عصا و سلیمان. 135

ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136

ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137

ـ سلیمان و زنبیل‌بافی.. 138

ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138

ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140

ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141

ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّه‌‌ی بلقیس و سلیمان(ع) 146

ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146

ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147

ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148

ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148

ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150

ـ نکته‌ی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152

بخش پنجم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154

ـ موسی در قرآن. 155

ـ موسی در کتب مقدّس…. 155

ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156

ـ تفسیر‌‌ها در روایت تجلی خدا بر کوه و بیهوشی موسی.. 156

ـ تجلّی در آثار عطّار. 157

ـ اسرائیلیات در شکستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158

ـ روایت تورات… 159

ـ روایت قصص‌الانبیاء نیشابوری.. 159

ـ روایت کشف‌الاسرار میبدی.. 160

ـ روایت مجعول «موسی و کرم و سنگ» 160

ـ تحلیل نهایی.. 161

بخش ششم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163

ـ نوح در قرآن. 164

ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164

ـ خلاصه‌‌ی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165

ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166

ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167

ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168

ـ نوح و گریه‌ها ‌‌و نوحه‌هایش…. 169

ـ حکایت دستور خدا بر کوزه شکستن کوزه‌‌گر. 170

ـ تحلیل نهایی.. 171

بخش هفتم:  روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172

ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173

ـ هاروت و ماروت در کتاب مقدّس…. 174

ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174

ـ تحلیل مختصر داستان. 175

ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176

ـ تحلیل نهایی.. 180

بخش هشتم:  روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیه‌های عطّار از ابلیس… 181

ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182

ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183

ـ تفسیر صوفیانه. 184

ـ پیشینه‌ی ادب صوفیه درباره‌ی ابلیس…. 185

ـ دفاعیه‌های عطّار از ابلیس…. 187

ـ حکایت ابلیس…. 193

ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195

ـ تحلیل نهایی.. 196

بخش نهم:  روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198

ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199

ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199

ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201

ـ حقیقت محمّدیه در مقایسه‌‌ی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204

ـ صوفیه و تأویل‌ها 205

ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206

ـ تحلیل نهایی.. 209

 

فصل پنجم: یافته‌ها، نتایج و پیشنهادها 211

ـ یافته‌ها 212

ـ نتایج.. 217

ـ پیشنهادها 220

ـ کشف‌الآیات… 221

ـ کشف‌الاحادیث… 222

ـ کشف‌الابیات… 223

ـ نام‌نامه. 224

ـ منابع و مآخذ. 225

ـ کتاب‌ها 225

ـ مقاله‌ها 233

Abstract 235

 

 

ـ چکیده

عطّار نیشابوری، بزرگ‌ترین شاعر و نویسنده‌‌ی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامه‌‌ی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دوران‌ساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.

آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینش‌‌های ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوه‌‌های روایات مجعول و اسرائیلیات در آن‌‌ها باز نموده شود.

یکی از ویژگی‌‌های مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است که به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آن‌‌ها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.

روایات مجعول به مجموعه‌‌ی اخبار و روایت‌‌هایی اطلاق می‌‌گردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیه‌ی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقت‌‌های قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساخته‌‌اند و خواسته و ناخواسته و به شیوه‌‌های گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.

هدف کلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشه‌‌های غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آن‌‌ها و جلوگیری از خلط اندیشه‌‌های دینی و غیر دینی می‌باشد.

در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیه‌‌ی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.

یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آن‌‌ها رسوخ کرده در زبان شعر آورده‌‌اند. دیگر آن‌که، برداشت‌‌هایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفته‌اند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزه‌‌های عرفانی از هر موضوعی سود جسته‌‌اند.

روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه‌ی کتابخانه‌‌ای می‌باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می‌‌گیرد.

 

کلید واژه‌ها: عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص

  

ـ مقدّمه

اندیشه‌‌ی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقه‌‌ها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشه‌‌های انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلاف‌‌ها و تفاوت‌‌ها در آن زیاد بوده و هست و این یکی از علل دخیل اندیشه‌‌های گوناگون در تفسیر اندیشه‌‌های اسلامی بوده است.

از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشه‌‌های گوناگون مذکور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلکه همین اصالت و اساس اندیشه‌‌ی اسلامی بوده که از آغاز تولّد و حکومت نبوی در مدینه، تزلزل در کاخ کسری و روم و دشمنان دور و نزدیک انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوه‌‌های مختلف و گاه در جامه‌‌های رنگارنگ در برابر اندیشه و تفکر اسلامی موضع‌‌گیری کرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشه‌‌ها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دوره‌‌های مختلف به تناسب نفوذ کرده‌‌اند و یکی از مهمّ‌‌ترین شیوه‌‌های رایج از دوره‌‌های اولیه‌‌ی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشه‌‌های وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.

خاستگاه برخی از قصّه‌‌ها و روایات مجعول یا ریشه در کتاب‌‌های یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آن‌‌ها را صرفاً می‌‌توان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.»‌[1]

آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستان‌‌هاست می‌‌توان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشه‌‌های وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»[2]

ناگفته پیداست یکی از مهمّ‌‌ترین دغدغه‌‌های اندیشگی و فکری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آن‌‌ها در دوره‌‌های مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی که توانسته‌‌اند در راه ترویج دینداری و یکتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نکرده‌‌اند.

این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزه‌های عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده‌ و در آثار خود، بهره برده‌اند و در آثار عطّار به مراتب دیده می‌شود.

تردیدی نیست که مهمّ‌‌ترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغه‌‌ی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفته‌‌های اول مهرماه 1377 که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیق‌‌های تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغه‌‌های پژوهش بررسی و بازشناخت روایت‌‌های نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.

تازگی و گستردگی موضوع، انتخاب آثار عطّار نیشابوری به علت پیشتازی و نقش و جایگاه بزرگ وی در تاریخ تحوّل ادب فارسی دوره‌‌ی خود و پس از خویش، علاقمندی خاص به اندیشه‌‌ها و آثارش و در نهایت توصیه و تأیید استادان ارجمند راهنما و مشاور، نگارنده را بر آن داشت تا رساله‌‌ی دکتری خویش را به این موضوع اختصاص دهم.

روش اصلی نگارنده در این پژوهش، مقایسه‌‌ی بین مفاهیم و متون کتاب‌‌های مقدّس و اساطیری و قرآن و حدیث است تا اسرائیلیات و روایات مجعول متمایز گردد. از دیرباز روش مقایسه‌‌ای و تقابل در تحقیقات علوم انسانی به ویژه ادبی و دینی پذیرفتنی بوده و این روش در مطالعات قرآنی و علوم دینی هنوز رواج دارد و حتی در جوامع غربی در حالت مقایسه و تطبیق مضامین و مفاهیم قرآنی با آنچه در تورات و انجیل وجود دارد، مناسب می‌دانند.[3]

می‌‌دانیم که میراث ادبی دوره‌‌ی عطّار و قبل از او، بزرگ‌‌ترین سرمایه‌‌های فکری و ادبی وی را تشکیل می‌‌دهد و بر همین اساس سعی شده گاه در این پژوهش، از نمونه‌‌های بکارگیری روایات