آبان ماه 1393
چکیده
هدف از انجام این پژوهش، ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام بوده که بین جامعهی علمی کشور صورت گرفته است. این پژوهش، پژوهشی کیفی است که به روش نظریه زمینه‌ای انجام شد. جامعهی آماری پژوهش شامل 20 نفر از اعضای جامعهی علمی کشور بوده‌اند که از طریق نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند. داده‌های پژوهش از طریق مصاحبه و به طور اخص مصاحبه نیمه ساختار یافته جمع‌آوری شد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از کدگذاری باز، محوری و انتخابی استفاده شده است. یافته‌ها در 8 مقوله معرفی شد. مقوله شناخت، استفاده، نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها، تهدیدها، و راهکارها به عنوان مقوله اصلی بیان شد. مقوله دلایل مخالفت و موافقت با ضریب تأثیر از مقولاتی بود که در این پژوهش شناسایی شد. نتایج حاکی از شناخت و استفاده اکثر جامعه پژوهش از این پایگاه است ولی این شناخت و استفاده به صورت همه جانبه و همه بخش‌های پایگاه نیست. نقاط ضعف و تهدیدهای به دست آمده در این پژوهش بیشتر از نقاط قوت و فرصت‌های موجود است و این نشان دهنده وجود کاستی در پایگاه و نرسیدن پایگاه به اهداف مورد نظر می‌باشد. در انتها راهکارهایی برای رفع نقاط ضعف و تهدیدهای موجود بیان شده است.
کلیدواژه‌ها: ارزشیابی، پایگاه استنادی، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)، جامعهی علمی، نظریه زمینه‌ای
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1. مقدمه…………………………………………………. 1
1-2. شرح و بیان مسئله پژوهش…………………………………………………. 1
1-3. اهمیت و ارزش پژوهش…………………………………………………. 3
1-4. کاربرد نتایج پژوهش…………………………………………………. 4
1-5. اهداف پژوهش…………………………………………………. 4
1-5-1. هدف اصلی…………………………………………………. 4
1-5-2. اهداف ویژه…………………………………………………. 4
1-6. سؤالات پژوهش…………………………………………………. 5
1-6-1. سؤال اصلی…………………………………………………. 5
1-6-2. سؤالات ویژه…………………………………………………. 5
1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات پژوهش…………………………………………………. 5
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
2-1. مقدمه…………………………………………………. 6
2-2. بخش اول: پایگاه‌های اطلاعاتی…………………………………………………. 6
| sabzfile.com |
2-2-1. تعریف پایگاه‌های اطلاعاتی…………………………………………………. 6
2-2-2. تاریخچه پایگاه‌های اطلاعاتی…………………………………………………. 7
2-2-3. انواع پایگاه‌های اطلاعاتی…………………………………………………. 8
2-3. بخش دوم: پایگاه‌های استنادی…………………………………………………. 9
2-3-1. تعریف پایگاه استنادی…………………………………………………. 9
عنوان صفحه
2-3-2. تاریخچه پایگاه استنادی…………………………………………………. 9
2-3-3. انواع پایگاه‌های استنادی…………………………………………………. 11
2-3-3-1. پایگاه‌های استنادی فرا‌ملی…………………………………………………. 11
2-3-3-2. پایگاه‌های استنادی ملی…………………………………………………. 12
2-4. بخش سوم: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)…………………………………………………. 13
2-4-1. تاریخچه پایگاه استنادی علوم جهان اسلام…………………………………………………. 13
2-4-2. اهداف پایگاه استنادی علوم جهان اسلام…………………………………………………. 14
2-4-3. وظایف پایگاه استنادی علوم جهان اسلام…………………………………………………. 15
2-4-4. بخش‌های پایگاه استنادی علوم جهان اسلام…………………………………………………. 15
2-5. بخش چهارم: پیشینه پژوهش…………………………………………………. 20
2-5-1. پیشینه پژوهش در داخل…………………………………………………. 21
2-5-2. پیشینه پژوهش در خارج…………………………………………………. 24
2-5-3. استنتاج از پیشینه‌‌های پژوهش…………………………………………………. 26
فصل سوم: روش انجام پژوهش
3-1. مقدمه…………………………………………………. 28
3-2. روش پژوهش…………………………………………………. 28
3-3. جامعه پژوهش…………………………………………………. 29
3-4. روش نمونه‌گیری…………………………………………………. 29
3-5. ابزار گردآوری داده‌ها…………………………………………………. 29
3-6. روایی سؤالات پژوهش…………………………………………………. 30
3-7. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها…………………………………………………. 30
عنوان صفحه
3-8. ملاحظات اخلاقی…………………………………………………. 31
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته‌ها
4-1. مقدمه…………………………………………………. 32
4-2. تجزیه و تحلیل مصاحبه‌های انجام شده بر اساس گراندد تئوری…………………………………………………. 32
4-2-1. گزاره‌های معنادار…………………………………………………. 32
4-2-2. مفاهیم متناظر…………………………………………………. 51
4-2-3. مقولات اصلی و جزئی…………………………………………………. 69
4-3. تجزیه و تحلیل یافته‌های اصلی پژوهش…………………………………………………. 77
4-3-1. تجزیه و تحلیل یافته‌های مربوط به شناخت و استفاده…………………………………………………. 77
4-3-1-1. شناخت…………………………………………………. 77
4-3-1-2. استفاده…………………………………………………. 79
4-3-2. دیدگاه مخالفان و موافقان استفاده از ضربب تأثیر در بخش گزارش استنادی نشریات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام…………………………………………………. 82
4-3-3. نقاط قوت…………………………………………………. 84
4-3-4. نقاط ضعف…………………………………………………. 86
4-3-5. فرصت‌ها…………………………………………………. 91
4-3-6. تهدیدها…………………………………………………. 92
4-5-7. راهکارهای پژوهش…………………………………………………. 96
4-4. جمع‌بندی…………………………………………………. 99
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1. مقدمه…………………………………………………. 101
عنوان صفحه
5-2. تبیین نتایج پژوهش…………………………………………………. 101
5-3. محدودیت‌های پژوهش…………………………………………………. 112
5-4. پیشنهادهای کاربردی پژوهش…………………………………………………. 112
5-5. پیشنهادهایی برای پژوهش‌های آتی…………………………………………………. 112
منابع و مآخذ…………………………………………………. 113
پیوست 1: سؤالات مصاحبه…………………………………………………. 117
عنوان صفحه
فهرست شکل‌ها
شکل 2-1. گزارش استنادی نشریات…………………………………………………. 16
شکل 2-2. نمایه استنادی علوم…………………………………………………. 17
شکل 2-3. طلایه داران علم ایران…………………………………………………. 18
شکل 2-4. رتبه بندی دانشگاه‌های کشورهای اسلامی…………………………………………………. 20
عنوان صفحه
فهرست جدول‌ها
جدول 3-1. شیوه نشانه گذاری رشته‌ها…………………………………………………. 31
جدول4-1. گزاره‌های معنادار…………………………………………………. 33
جدول 4-2. مفاهیم متناظر…………………………………………………. 51
جدول 4-3. مقولات اصلی و جزئی…………………………………………………. 70
فصل اول
کلیات پژوهش
1-1. مقدمه
در این بخش کلیات پژوهش حاضر بیان می‌شود این پژوهش به ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام پرداخته است بنابراین در ابتدا انگیزه انجام این پژوهش و مسئله‌ی پژوهش شرح داده می‌شود. بعد از آن اهمیت، ارزش و کاربرد نتایج آن بیان شده است و در ادامه اهداف و سؤال‌های اصلی و ویژه پژوهش مطرح می‌شود. در انتها تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات عنوان شده در این پژوهش توضیح داده می‌شود.
1-2. شرح و بیان مسئله پژوهش
امروزه اطلاعات مهمترین منبع با ارزش و راهبردی و پایه و اساس توسعه‌ی اجتماعی و اقتصادی و رشد علوم وفناوری در هر کشور به شمار می‌رود. بشر امروز جامعه‌ای مبتنی بر فناوری ارتباطات و اطلاعات را تجربه می‌کند و با بهره‌گیری از نظام‌های نوین اطلاع‌رسانی امکان خارق‌العاده‌ای برای ارتباط میان ذهن‌ها و اندیشه‌های متفاوت و مبادله وسیع، سریع و جهانی اطلاعات، فرآهم کرده است(خالقی، داورپناه، 1384).
رشد و گسترش اینترنت، روشهای دستیابی به اطلاعات را دگرگون کرده و برای سهولت و تسریع در مکان‌یابی اطلاعات، امکانات بسیاری در وب ایجاد شده است. پایگاه‌های استنادی یکی از این ابزارها می‌باشند. شیوه دستیابی به مجموعه منابعی که در ارتباط با یک موضوع خاص انتشار یافته و به نوعی از نتایج هم استفاده کرده‌اند، امتیاز بسیار مهمی برای دانشمندان و پژوهشگران تلقی می‌شود. پژوهشگران همواره تمایل دارند که به سرعت و سهولت به این گونه منابع که سرچشمه اندیشه‌ها و یافته‌های علمی‌اند، دسترسی داشته باشند(مهراد و دیگران، 1386). پایگاه‌های استنادی از جمله پایگاه‌هایی هستند که به سازماندهی و ارائه اطلاعات استنادی پژوهش‌های علمی می‌پردازند.
پایگاه‌های استنادی که در مقیاس بین‌المللی و ملی فعال هستند، عبارتند از:
در سطح بین‌المللی پایگاه‌های استنادی موسسه اطلاعات علمی[1]، پایگاه‌های استنادی مؤسسه الزویر[2]، پایگاه استنادی گوگل اسکولار[3] و در سطح ملی نمایه استنادی جهاد دانشگاهی[4]، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(آی اس سی)[5] درحال فعالیت هستند(نوروزی چاکلی، 1390).
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام یک نظام استنادی در سطح کشورهای اسلامی است. بعد از ایالات متحده که 60 سال در مطالعات استنادی تجربه دارد و پس از شرکت‌های تامسون- رویتر[6] و اسکوپوس[7]، ایران سومین نظام استنادی را در سطح بین‌المللی راه اندازی نموده است. این پایگاه با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده به تحلیل محتوا، ارزیابی مجلات، رتبه بندی مؤسسات علمی و نویسندگان می‌پردازد(مهراد، گل تاجی، 1388).
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام دارای محصولات متعددی است مهمترین آنها عبارتند از: گزارش استنادی نشریات[8] که به ارزشیابی و رتبه بندی نشریات معتبر می‌پردازد، نمایه استنادی علوم ایران[9] که سیاهه‌ی منظمی از مشخصات آثار استناد شده است و رابطه بین دو نویسنده را با محاسبه تعداد دفعاتی که هر نویسنده به دیگری استناد کرده است نشان می‌دهد، طلایه داران علم ایران[10] که به رتبه بندی افراد شامل دانشمندان و پژوهشگران، مؤسسات شامل دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقیقاتی، مقالات و نشریات بر اساس تعداد مقالات انتشار یافته، استنادهای دریافت شده و استنادهای صورت گرفته می‌پردازد و رتبه‌بندی دانشگاه‌های کشورهای اسلامی که به رتبه بندی دانشگاه‌ها بر اساس معیار‌ها و شاخص‌های مشخص می‌پردازد(مهراد، فرمانی، 1392).
بررسی پایگاه‌های اطلاعاتی از جمله اقداماتی است كه طی سال‌های اخیر توجه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب نموده است. ارزشیابی فرآیندی است با هدف تعیین شایستگی، ارزش یا اهمیت یک محصول یا خدمت(اسکریون[11]، 2007) و برای بهبود کیفیت برنامه‌‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد(استافیل بیم[12]، شین فیلد[13]، 2007) و پایگاه‌ها نقطه اتصال و ارتباط کاربران با اطلاعات آنها است. ارزشیابی پایگاه‌ها برای کارایی و دسترسی بیشتر آنها است و می‌توان شناخت خوبی از موقعیت و تأثیر پایگاه پیدا کرد و نقاط قوت و ضعف آن را شناخت و جهت رفع کاستی‌ها حرکت کرد. برای دستیابی به اطلاعات مناسب و کارآمد در این مورد می‌توان از طریق بازخوردهای حاصل از ارزشیابی به این امر دست یافت.
پژوهش حاضر نیز بر آن است تا به ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از طریق پژوهشی کیفی بپردازد زیرا با استفاده از این روش می‌توان به اطلاعاتی واقعی‌تر دست یافت و با اطمینان بیشتری به تجزیه و تحلیل آنها پرداخت، اطلاعاتی که با روش کمی و از طریق پرسشنامه به دست نمی‌آید. پایگاه استنادی علوم جهان اسلام تنها پایگاه استنادی با اهمیت در سطح ملی است که به عنوان سومین پایگاه استنادی در سطح جهان در راستای اهداف دیگر پایگاه‌های استنادی بین‌المللی فعالیت خود را انجام می‌دهد و خدمات خود را ارائه می‌دهد. هر فعالیت و خدمتی که انجام می‌گیرد، برای پی بردن به شایستگی و ارزشمند بودن و این که چقدر به اهداف مورد نظر خود دست یافته است می‌تواند مورد ارزشیابی قرار گیرد، ارزشیابی فرآیندی است برای جمع آوری و تفسیر اطلاعات، که به تعیین این که چقدر به هدف مورد نظر دست یافته‌ایم می‌پردازد. اگر ارزشیابی صورت نگیرد به میزان موفقیت و نقاط قوت و ضعف فعالیت مورد نظر دست نخواهیم یافت. این پایگاه نیز با توجه به اهمیت آن می‌تواند مورد ارزشیابی قرار گیرد چرا که ارزشیابی لازمه هر فعالیتی است که با انجام آن، فعالیت‌ها موفقیت آمیزتر خواهند بود.
به نظر می‌رسد که خدمات ارائه شده در این پایگاه شامل رتبه بندی مجلات، نمایه استنادی علوم، طلایه داران علم ایران، ارائه مقالات داغ، مقالات پراستناد، جبهه‌های پژوهش و رتبه بندی دانشگاه‌ها، مورد بررسی قرار نگرفته است و از کیفیت آنها اطلاعاتی در دست نیست و با توجه به اینکه جامعه علمی اعضایی هستند که از این پایگاه استفاده می‌کنند و همچنین محور و مبنای تصمیم گیری در خصوص رتبه بندی دانشگاه‌های کشور، دانشمندان برتر آی اس سی، دانشمندان پرتألیف، دانشمندان پراستناد ایرانی در حال حاضر این پایگاه است پس با توجه به اهمیت این موارد لازم است این پایگاه مورد ارزشیابی قرار گیرد. لذا، پژوهش حاضر بر آن است تا به ارزشیابی خدمات و محصولات این پایگاه از دیدگاه جامعهی علمی بپردازد. تا با ارزشیابی پایگاه به کیفیت فعالیت انجام شده آن پی برد.
1-3. اهمیت و ارزش پژوهش
از عمده تلاش‌هایی که طی سالیان اخیر در مورد پایگاه‌های اطلاعاتی صورت گرفته است توسعه پایگاه‌های استنادی است که رویکردی جدید در ذخیره و بازیابی اطلاعات بوجود آورده است. در کنار پایگاه‌های استنادی فراوانی که در سطح بین‌المللی بوجود آمده‌اند درسطح ملی پایگاه استنادی جهان اسلام چند سالی است که کار خود را در راستای اهداف دیگر پایگاه‌های استنادی شروع کرده است.
اصولاً هر فعالیتی که انجام می‌شود از جمله تأسیس پایگاه‌های مختلف، نیازمند بازبینی و بررسی در خدمات، بخش‌ها و نظام‌های خود جهت دستیابی به میزان موفقیت در رسیدن به اهداف خود و اتخاذ تدابیری برای توسعه بهتر و بیشتر آنها است. با توجه به تأسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام به عنوان نظام استنادی در سطح کشورهای اسلامی و اهمیت آن در ایران و جهان اسلام، و با توجه به وجود بخش‌های مختلف در این پایگاه که هرکدام قابلیت‌های در خور توجه و امکانات بسیاری را در اختیار پژوهشگران چه در زمینه جستجو و بازیابی اطلاعات و چه در عرصه علم‌سنجی قرار داده است ازجمله پایگاه گزارش استنادی نشریات که به رتبه بندی مجلات می‌پردازد، نمایه استنادی علوم ایران که با نمایه سازی مقالات مجلات به ارزیابی استنادی مقالات می‌پردازد، طلایه داران علم ایران که به رتبه بندی افراد و مؤسسات می‌پردازد، با بررسی این موارد و در کنار این محصولات، نقد‌هایی که ممکن است به بخش‌های مختلف آن وارد شده باشد و معیارهایی که در بخش‌های مختلف برای رتبه بندی به کار می‌رود مورد توجه گروهی از پژوهشگران نباشد، ارزشیابی این پایگاه می‌تواند برای تعیین نقاط قوت و ضعف قسمت‌ها و محصولات مختلف آن و پاسخگویی به نقد‌های صورت گرفته در جهت بهبود خدمات پایگاه، حائز اهمیت باشد.
از دیرباز همواره بررسی اطلاعات و پایگاه‌ها برای شناخت کاستی‌ها و نقص‌های موجود و ارائه راهکارهایی برای ترمیم و بهبود وضعیت و تعیین جایگاه مطرح بوده است بدیهی است که شناسایی نقاط قوت این پایگاه باعث توسعه استفاده از آن و شناسایی نقاط ضعف آن باعث اصلاح و بهبود خدمات خواهد شد.
1-4. کاربرد نتایج پژوهش
پژوهش حاضر به منظور ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعهی علمی صورت پذیرفته است. با توجه به عمر کوتاه این پایگاه و همچنین اهمیت این پایگاه استنادی در سطح ملی و کشورهای اسلامی ارزشیابی آن می‌تواند به کارآمد شدن این پایگاه کمک کرده و فهمید که این پایگاه تا چه میزان به اهداف خود دست یافته است.
به طور کلی، این پژوهش می تواند کاربردهای زیر را داشته باشد:
كمك به شناسایی بهتر و عمیق‌تر از پایگاه استنادی علوم جهان اسلام؛
كمك به تكمیل محصولات، خدمات، و قابلیت‌های پایگاه‌های استنادی؛
ارائه راهکارهای برای بهبود پایگاه استنادی علوم جهان اسلام؛
کمک به طراحان و مسئولان پایگاه استنادی علوم جهان اسلام با تعیین نقاط قوت و ضعف پایگاه تا پایگاهی بهتر و کارامدتر ارائه دهند؛
كمك به برنامه ریزان و سیاستگذاران وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری؛
كمك به برنامه ریزان و سیاستگذاران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی؛
كمك به اعضای هیأت علمی، اعضای هیأت ممیزه و اعضای کمیته ارتقاء در دانشگاه‌ها برای شناخت و استفاده بهتر از این پایگاه؛
كمك به توسعه پژوهش‌های کیفی در حوزه بانك‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی و استنادی؛
1-5. اهداف پژوهش
1-5-1. هدف اصلی
هدف اصلی این پژوهش ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعهی علمی است.
1-5-2. اهداف ویژه
چگونگی شناخت و استفاده جامعهی علمی از قسمت‌های مختلف پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(گزارش استنادی نشریات، نمایه استنادی علوم، طلایه داران علم ایران، مقالات پر استناد، مقالات داغ، جبهه‌های پژوهش، رتبه بندی دانشگاه‌ها)؛
شناسایی نقاط قوت و ضعف هر یک از محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ازدیدگاه جامعهی علمی؛
شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای هر یک از محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام برای علم ایران از دیدگاه جامعهی علمی؛
شناسایی راهكارهای مناسب جهت بهبود محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعهی علمی.
1-6. سؤالات پژوهش
1-6-1: سؤال اصلی
ارزشیابی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعه علمی چگونه است؟
1-6-2: سؤالات ویژه
شناخت و استفاده جامعهی علمی از قسمت‌های مختلف پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (گزارش استنادی نشریات، نمایه استنادی علوم، طلایه داران علم ایران، مقالات پر استناد، مقالات داغ، جبهه‌های پژوهش، رتبه بندی دانشگاه‌ها) چگونه است؟
نقاط قوت و ضعف هریک از محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ازدیدگاه جامعهی علمی کدامند؟
فرصت‌ها و تهدیدهای هر یک از محصولات و خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام برای علم ایران از دیدگاه جامعهی علمی کدامند؟
راهکارهای مناسب جهت بهبود خدمات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از دیدگاه جامعهی علمی کدامند؟
1-7. تعاریف مفهومی و عملیاتی اصطلاحات پژوهش
ارزشیابی[14]:. «ارزشیابی به یک فرآیند نظام‌دار برای جمع آوری، تحلیل و تفسیر اطلاعات گفته می‌شود به این منظور که تعیین شود که آیا هدف‌های مورد نظر تحقق یافته‌اند یا در حال تحقق یافتن هستند و به چه میزان»(گی، 1991 به نقل از سیف، 1385).
منظور از ارزشیابی در این تحقیق جمع آوری و تفسیر اطلاعات در مورد پایگاه استنادی علوم جهان اسلام و محصولات آن، برای بررسی کیفیت آنها و اینکه چقدر به اهداف خود دست یافته است می‌باشد.
پایگاه استنادی[15]: پایگاه استنادی «آن دسته از پایگاه‌هایی هستند که با استفاده از رابطه‌ی میان مدارک و استناد به آنها، امکان دریافت نتایج و گزارش‌هایی را فراهم می‌سازند»(نوروزی چاکلی، 1390، ص 301).
فرم در حال بارگذاری ...
