وبلاگ

یکی از تصمیماتی که قاضی در مرحله تحقیقات مقدماتی پس از تفهیم اتهام به متهم اخذ می­نماید، صدور قرار تأمین است. شدیدترین قرار تأمینی که قاضی، ممکن است در مورد متهم صادر نماید قرار بازداشت موقت است. این قرار، در تعارض با حقوق متهم است؛ چرا که مخالف اصل برائت و آزادی بشر است. بازداشت پیش از محاکمه دارای سابقه فقهی می­باشد. به نحوی که در شرع مقدس، حبس کفیل یا حبس مدیون تا زمان ادای دین و … یا در زمان پیامبر (ص) نگهداری متهم به قتل عمدی به مدت شش روز برای اقامه بینه مرسوم بوده­ است. در نظام حقوقی ایران با توجه به مواد 32 و35 قانون آیین دادرسی دادگاه­های عمومی و انقلاب در امور کیفری دو نوع قرار بازداشت موقت وجود دارد؛ قرار بازداشت موقت اختیاری و اجباری. نکته شایان­ ذکر این است که، با توجه به مفاد بند «د» ماده 32 قانون مزبور، قاضی اختیار صدور قرار بازداشت موقت در همه جرایم حتی جرایم کم­اهمیت را دارد و این امر باعث تضییع هرچه بیشتر حقوق متهم می­شود. لذا مقنن در لایحه آیین دادرسی کیفری با استثنایی تلقی کردن قرار بازداشت موقت، موارد اجباری قرار مزبور را از نظام دادرسی کشورمان حذف نموده و در جهت تضمین حقوق و آزادی­های فردی متهمان به رویکردی دوگانه، یعنی پیش­بینی قرارهای نوین جایگزین بازداشت موقت در کنار پیش­بینی نظارت قضایی به منزله تدبیر کیفری تکمیلی و فرعی اقدام نموده­ است. در این پژوهش، سعی شده ­است با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی ضمن بیان ایرادات موجود در قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص قرار بازداشت موقت به بیان قرار بازداشت موقت در لایحه و فقه نیز پرداخته شود و در آخر به این نتیجه خواهیم رسید که قواعد اسلام بازداشت موقت را پذیرفته است. همچنین لایحه آیین دادرسی کیفری نسبت به قانون آیین دادرسی کیفری به حقوق متهم توجه بیشتری کرده است و در راستای تضمین حقوق متهم گام های جدیدی را به جلو برداشته است. واژگان کلیدی: بازداشت موقت، حقوق متهم، قانون آیین دادرسی کیفری، لایحه آیین دادرسی کیفری، فقه فهرست مطالب مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………. 2 1-بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………… 3 2-سابقه تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….. 5 3-ضرورت و نوآوری تحقیق…………………………………………………………………………………………. 7 4-سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 8 5-فرضیات تحقیق………………………………………………………………………………………………………… 8 6-هدف ها و کاربردهای تحقیق……………………………………………………………………………………… 8 7-روش و نحوه‌ی انجام تحقیق و بدست آوردن نتیجه………………………………………………………. 9 8-ساماندهی تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 9 فصل اول – کلیات بخش اول- مفهوم و سابقه تاریخی بازداشت موقت…………………………………………………………. 11 گفتار اول- تعاریف……………………………………………………………………………………………………… 11 1-تعریف لغوی قرار و بازداشت ………………………………………………………………………………….. 12 2-بازداشت موقت در اصطلاح حقوقی………………………………………………………………………….. 12 گفتار دوم- پیشینه و سابقه تاریخی قرار بازداشت موقت………………………………………………….. 13 بخش دوم- اهداف قرار بازداشت موقت و محاسن و معایب آن……………………………………….. 15 گفتار اول – اهداف قرار بازداشت ……………………………………………………………………………….. 15 1-دسترسی به متهم و حضور به موقع وی در دادگاه ……………………………………………………… 16 2-جلوگیری از امحای آثار و دلایل جرم و تبانی……………………………………………………………. 16 3-جلوگیری از فرار یا پنهان شدن متهم…………………………………………………………………………. 18 4- جلوگیری از اعمال فشار بر شهود …………………………………………………………………………… 19 5- بازداشت موقت به عنوان اقدام تأمینی ……………………………………………………………………… 20 گفتار دوم- معایب و محاسن قرار بازداشت موقت………………………………………………………….. 21 1-معایب قرار بازداشت موقت……………………………………………………………………………………… 22 2-محاسن قرار بازداشت موقت……………………………………………………………………………………. 25 بخش سوم- مبانی قرار بازداشت …………………………………………………………………………………. 27 گفتار اول- مبنای فلسفی ……………………………………………………………………………………………. 27 گفتار دوم- مبنای جامعه شناختی ………………………………………………………………………………… 28 گفتار سوم- مبنای جرم شناختی ………………………………………………………………………………….. 29 بخش چهارم- اصول حاکم بر موارد بازداشت موقت ……………………………………………………….30 گفتار اول- اصول حاکم در صدور قرار بازداشت موقت قبل از صدور قرار ………………………. 31 1-اصل استثنایی بودن قرار بازداشت موقت ………………………………………………………………….. 31 2-اصل عدالت محوری در صدور قرار بازداشت موقت………………………………………………….. 31 3-اصل قانون محوری در زمان صدور قرار بازداشت موقت …………………………………………… 32 4-اصل ضروری یا محدود بودن موارد صدور قرار بازداشت موقت…………………………………. 32 گفتار دوم- اصول حاکم در صدور بازداشت موقت پس از صدور قرار…………………………….. 33 1-حق اعتراض به صدور قرار بازداشت موقت……………………………………………………………… 33 2-کرامت محوری در خصوص متهمین ………………………………………………………………………. 34 3-اصل قابل مطالبه بودن غرامت ناشی از صدور قرار بازداشت موقت غیر قانونی……………… 34 4-اصل الزامی بودن احتساب ایام بازداشت در دوران محکومیت……………………………………. 35 فصل دوم – قرار بازداشت موقت در قانون و لایحه بخش اول- شرایط قانونی بازداشت موقت …………………………………………………………………. 37 گفتار اول- مقامات صالح برای صدور بازداشت موقت…………………………………………………. 38 1-قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری 1378………………………. 38 2-قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب اصلاحی 1381………………………………………… 40 3- لایحه آیین دادرسی کیفری…………………………………………………………………………………… 42 گفتار دوم- ترتیبات و تشریفات لازم برای صدور قرار بازداشت موقت …………………………. 44 بخش دوم- موارد بازداشت موقت و مدت زمان آن……………………………………………………… 46 گفتار اول-قرار بازداشت موقت اختیاری در قانون و تعارض آن با حقوق متهم……………….. 48 1-جواز صدور بازداشت موقت در کلیه جرایم……………………………………………………………. 49 2 – جواز صدور قرار بازداشت موقت در اتهام به ارتکاب جرایم معین…………………………… 50 3 – جواز صدور قرار بازداشت موقت در قتل عمد با تقاضای اولیای دم برای اقامه بینه حداکثر به مدت شش روز……………………………………………………………………………………………………….. 51 4 – جواز صدور قرار بازداشت موقت در جرائم منافی عفت ……………………………………….. 52 گفتار دوم- قرار بازداشت موقت اجباری در قانون و تعارض آن با حقوق متهم………………. 54 1- قرار بازداشت موقت اجباری در قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری……………………………………………………………………………………………………………………. 55 2- قرار بازداشت موقت اجباری در قوانین خاص………………………………………………………..60 گفتار سوم- موارد قرار بازداشت موقت در لایحه آیین دادرسی کیفری ………………………….64 گفتار چهارم- مدت قرار بازداشت موقت……………………………………………………………………. 68 1-در قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب 1378……….. 69 2-در قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب اصلاحی 1381…………………………………… 70 3- در لایحه آیین دادرسی کیفری……………………………………………………………………………… 71 گفتار پنجم- قابل اعتراض بودن قرار بازداشت موقت …………………………………………………. 73 بخش سوم- جایگزین های قرار بازداشت موقت و نظارت قضایی………………………………… 75 گفتار اول-جایگزین های قرار بازداشت موقت……………………………………………………………. 76 1- قرار التزام به حضور با قول شرف………………………………………………………………………… 76 2- قرار التزام به حضور با تعیین وجه التزام……………………………………………………………….. 77 3- قرار کفالت……………………………………………………………………………………………………….. 77 4- قرار وثیقه ………………………………………………………………………………………………………. 78 5- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف…………………………………………………. 79 6- التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با تعیین وجه التزام…………………………………………. 79 7- معرفی نوبتی به مرجع قضایی یا انتظامی با تعیین وجه التزام……………………………………. 80 8- التزام به حضور مستخدمان رسمی کشوری یا لشکری با تعیین وجه التزام…………………. 81 9- ممنوعیت خروج از منزل یا محل اقامت از طریق نظارت با تجهیزات الکترونیکی یا بدون نظارت با این تجهیزات ………………………………………………………………………………………….. 82 گفتار دوم- نظارت قضایی………………………………………………………………………………………. 83 فصل سوم- قرار بازداشت موقت در فقه بخش اول- بازداشت موقت در جرایم علیه تمامیت جسمانی …………………………………………. 87 گفتار اول- بازداشت موقت در قتل عمد……………………………………………………………………….. 88 گفتار دوم- بازداشت موقت در قتل غیر عمد…………………………………………………………………. 92 گفتار سوم- بازداشت موقت در ضرب و جرح………………………………………………………………. 94 بخش دوم- بازداشت موقت در سرقت ………………………………………………………………………….94 گفتار اول- بازداشت سارق به هنگام غیبت مالباخته ………………………………………………………. 95 گفتار دوم- بازداشت شخص معروف به دزدی………………………………………………………………..96 گفتار سوم- بازداشت متهم به سرقت ………………………………………………………………………….. 96 1-بازداشت متهم به دزدی تا آوردن کالای مسروقه ………………………………………………………. 97 2-بازداشت متهم به دزدی تا حضور شهود…………………………………………………………………… 97 3-بازداشت متهم به دزدی تا تعدیل شهود ………………………………………………………………….. 98 4-بازداشت متهم مدعی مال………………………………………………………………………………………. 98 بخش سوم- بازداشت موقت در سحر و دیگر اعمال مشابه……………………………………………. 99 گفتاراول- بازداشت ساحر و کاهن و عراف…………………………………………………………………. 99 گفتاردوم- بازداشت منجم ……………………………………………………………………………………….. 99 بخش چهارم- بازداشت موقت مرتد………………………………………………………………………….. 101 گفتار اول- بازداشت مرد مسلمان مرتد……………………………………………………………………… 101 گفتار دوم- بازداشت زن مسلمان مرتد ……………………………………………………………………….103 بخش پنجم- بازداشت موقت در فحشا……………………………………………………………………….103 گفتار اول- بازداشت برای اقامه حد ……………………………………………………………………………103 گفتار دوم- بازداشت برای فاصله انداختن میان دو حد…………………………………………………. 106 بخش ششم- بازداشت موقت افراد دارای رفتارهای ناهنجارو افراد محکوم به حدود الهی…..107 گفتار اول- بازداشت عالم فاسق ، طبیب جاهل و مکری مفلس……………………………………… 108 گفتار دوم- بازداشت مستان چاقوکش………………………………………………………………………… 109 گفتار سوم- زندانی کردن اشرار و فاسدان…………………………………………………………………… 110 گفتار چهارم- بازداشت کسی که حد قطع عضو بر او جاری شده تا بهبودی عضوش………. 111 بخش هفتم- بازداشت موقت در مورد حقوق مالی …………………………………………………….. 113 گفتار اول- بازداشت موقت کسی که از ادای دین خودداری می کند……………………………… 114 گفتار دوم- بازداشت بدهکار مدعی به اعسار……………………………………………………………… 118 بخش هشتم- بازداشت موقت در سایر موارد……………………………………………………………… 119 گفتار اول- بازداشت شهود………………………………………………………………………………………. 119 گفتار دوم- بازداشت کفیل……………………………………………………………………………………….. 121 گفتار سوم- سکوت نزد حاکم………………………………………………………………………………….. 122 نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………… 123 پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………….. 126 لایحه آیین دادرسی کیفری……………………………………………………………………………………….. 127 فهرست منابع ………………………………………………………………………………………………………… 162 چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………….. 168 مقدمه قرار بازداشت متهم، مهم‌ترین تأمین جزایی است که قانون اعمال آن را تحت ضوابط و شرایط خاصی، در اختیار قضات دادگستری قرار داده است. این نوع تأمین وسیله‌ای ضروری در رسیدگی به امور کیفری است؛ اما افراط و استفاده بی­رویه از آن، به­خصوص بدون رعایت ضوابط قانونی، اقدامی مضر علیه منافع عمومی ‌و آزادیهای فردی است. بازداشت موقت به دلیل اهمیت ویژه‌ای که دارد همیشه موضوع بحث حقوقدانان و متخصصان در امر کیفری بوده و از دیر زمان قواعد و مقررات آن در آیین دادرسی کیفری تغییر و تحول یافته است و امروزه کوشش بر این است که ضمن محدود شدن موارد اعمال و مدت بازداشت، صدور آن تحت شرایط و ضوابط معین و دقیق‌تری صورت پذیرد و با قبول اعتراض متهم و رسیدگی به آن در مرجع صلاحیت‌دار، حقوق دفاعی او به نحو مطلوبی تضمین شود و خسارات ناشی از بازداشت‌های غیرقانونی و همچنین بازداشت‌هایی که در صدور آنها ضوابط قانونی رعایت شده، اما تعقیب کیفری در نهایت به قرار منع تعقیب یا برائت متهم منتهی شده است، تأمین و جبران شود. بازداشت موقت مغایر با اصل برائت است، به همین علت باید با کمال دقت و احتیاط به اجرا گذاشته شود تا موجبات خسارت مادی و معنوی متهم، به‌ویژه افراد بی‌گناه را فراهم نسازد و به آزادیهای فردی که در قوانین اساسی کشورهای جهان، منشور ملل متحد، اعلامیه‌های متعدد حقوق بشر و در بسیاری از میثاق‌های بین‌المللی اعلام و تضمین شده است، لطمه‌ای وارد نیاورد. سعی بیشتر قانونگذاران جهان امروزی این است که موارد بازداشت موقت را به حداقل ممکن کاهش دهند. در ایران، تا پیش از تصویب قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1378 رویکردهای متفاوتی بر نظام دادرسی کیفری حاکم بود. تا پیش از این قانون، قرار بازداشت موقت در قانون آیین دادرسی کیفری 1290 جز در موارد استثنایی به صورت اختیاری بود. در سال 1352 موارد اجباری بیشتری به این قانون الحاق گردید. اگرچه قانونگذار در ماده 35 قانون آیین دادرسی کیفری 1378، تصریح بر بازداشت موقت اجباری نموده، ولی با توجه به مقید نمودن آن به رعایت مفاد بند «د» ماده 32 قانون مزبور می­توان چنین استنباط کرد که به جز قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری مصوب 1367 مجمع تشخیص مصلحت نظام، بازداشت موقت اجباری دیگری در سیستم قضایی ایران ملاحظه نمی­گردد. (الهی منش، 1391، 19) خوشبختانه به رغم این رویکرد سخت گیرانه و سنتی طی سه دهه گذشته، مقنن در لایحه آیین دادرسی کیفری در جهت تحولات پیش گفته گام برداشته و با استثنایی تلقی نمودن بازداشت موقت، موارد اجباری را از نظام دادرسی کشورمان حذف کرده و با تدوین مؤلفه های دادرسی منصفانه، تفکیک کامل مرحله تحقیق و تعقیب، مطالعه پرونده کیفری متهم توسط وکیل، پیش بینی حق سکوت برای متهم، افزایش قرارهای تأمینی از ۵ قرار به ۱۰ قرار و پیش­بینی نظارت قضایی و جلب به دادرسی به جای قرار مجرمیت و نداشتن محدودیت برای داشتن وکیل، قابلیت تقسیط جزای نقدی، مطالبه خسارت ناشی از بازداشت غیر­قانونی، تشکیل پرونده شخصیت برای متهمان و … در جهت تضمین حقوق و آزادیهای فردی متهمان گام مهمی را به جلو برداشته است.