وبلاگ

دکتر مصطفی ازکیا

استادمشاور :

دکتر مهدی طالب

  نگارش : ****    برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده درج نمی شود تکه هایی از متن به عنوان نمونه : چکیده رشد جمعیت، زیاده­خواهی انسان، صنعتی­شدن جوامع و به­دنبال آن بی­توجهی به آینده از مهمترین علل فرسایش خاک، ایجاد سیلابهای مخرب و از بین رفتن منابع­طبیعی از جمله مراتع هستند. ناساختمند بودن نظام بهره­برداری از مراتع و هویت پیدا نکردن روشهای بهره­برداری از مراتع پس از ملی­شدن جنگلها و مراتع در سال 1341 سبب سبقت در بهره­برداری و تعلیف دام، چرای زودرس و خارج از فصل چرا و عدم­رعایت تعادل میان دام و مرتع از سوی بهره­برداران شده، که این امر تخریب مراتع را به دنبال داشته است. با توجه به شیوه­های بهره­برداری و مدیریت سنتی از مراتع که بر پایۀ دانش­بومی بهره­برداران بوده و تا سالهای پیش از ملی­شدن منابع­طبیعی مورد­استفادۀ آنان قرار می­گرفته، همچنین شاهد کمترین میزان تخریب در سطح مراتع نیز بوده­ایم، لازم است تا با بررسی تجارب و دانش غنی بهره­برداران از عرصه­های مرتعی و توأم ساختن آن با دانش­نوین کارشناسی شیوۀ مناسب جهت مدیریتی پایدار از مراتع را فراهم آوریم. در تحقیق حاضر سعی شده است تا با استفاده از تکنیک مصاحبۀ گروهی متمرکز که از جمله تکنیک­هایی می­باشد که در روش ارزیابی سریع روستایی که روشی کیفی است، با برخی از روشهای مدیریتی که         بهره­برداران این منطقه در سالهای پیش از ملی­شدن منابع­طبیعی جهت بهره­برداری، حفظ و احیاء مراتع خود از آن استفاده می­کردند، آگاهی لازم کسب شوند. در واقع پس از بررسی روشهای مدیریتی فوق و امکان بهره­گیری و تلفیق بهینۀ این روشها با دانش ­نوین کارشناسی که در­حال­حاضر جهت بهره ­برداری از مراتع اعمال می­شود، می­توان علاوه بر جلب مشارکت این دسته از افراد از تخریب مراتع نیز جلوگیری کرد. مصاحبه ­های گروهی متمرکز با تعدادی از بهره­داران این منطقه، حاکی از وجود شیوه­های مدیریتی کارآمدی می­باشد که در صورت تلفیق بهینه و مناسب آنها با روشهای مدیریتی حاضر شاهد بهره­برداری مناسب و جلوگیری از تخریب مراتع و حفظ و احیاء این سرمایه ملی خواهیم بود. در واقع نتایج این تحقیق نشان داد که هنوز در میان بهره­برداران عرصه­های مرتعی، روشهایی از مدیریت مراتع وجود دارد که برگرفته از دانش غنی مرتع­داران پس از سالها تجربه در زمینۀ بهره­برداری از مراتع می­باشد.   کلید واژه­ها: مراتع، نظام بهره برداری، دانش بومی، مدیریت پایدار، حفظ و احیاء مراتع، مدیریت مراتع.   مقدمه منابع طبیعی منابعی هستند خدادادی که بشر در تشکیل و به وجود آمدن اولیۀ آنها دخالتی نداشته است و از جنبۀ حیاتی به دو دستۀ میرا و زایا تقسیم­بندی می­شوند. به منابعی که پس از بهره­برداری کاهش یافته و هیچ­گاه به صورت اولیه برنمی­گردد نظیر معادن و مخازن، منابع میرا گفته می­شوند و بالعکس منابعی که در صورت مدیریت صحیح پس از بهره­برداری مجدداً به وضعیت اولیه برمی­گردد مانند جنگلها و مراتع به منابع زایا معروف هستند (رزاقی،1378: 13). به­این­­ترتیب، یکی از مظاهر منابع طبیعی تجدیدشونده مراتع هستند که تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است. 1- تعاریف مرتع : تعریف جامعۀ مرتع­داران[1](1974)، در مورد مرتع چنین است : کلیۀ اراضی دارای پوشش­طبیعی به­نحوی­که خوراک دام از آن حاصل می­شود و تجدید حیات آن به­طور طبیعی انجام می­پذیرد و همچنین آن قسمت از اراضی که برای کمک به تجدید حیات پوشش­گیاهی طبیعی آن به­نحوی از انحاء بشر دخالت نموده است و پس از این دخالت آن را همانند سایر مراتع طبیعی اداره می­نمایند. هدی[2](1975)، مراتع را شامل کلیۀ مناطق با پوشش بوته، گراس، جنگلهای غیرانبوه و همچنین مناطقی که به علت وجود املاح شن و صخره و سرانجام خشکی محیط امکان تولید جنگل تجارتی و یا زراعت میسر نیست،     می­داند. در کتاب[3](1956)، کلیۀ اراضی غیرمحصور با پوشش­طبیعی و بارندگی­کم را که مورد چرای دامهای اهلی و حیات وحش قرار می­گیرد مرتع می­داند. والنتین[4](1971)، مرتع را شامل اراضی با پوشش­طبیعی یا بذرکاری شده با گونه­های بومی و غیربومی که علوفه مورد مصرف دام را تأمین می­نماید، می­داند. مقدم، مراتع را شامل اراضی با پوشش­طبیعی (علفی، شامل گیاهان، گندمیان، شبه­گندمیان، پهن­برگان،       نیمه­بوته­ایها، درختچه­ای، درختی به صورت توده­های تنگ) یا اراضی که جهت کمک به حفاظت آب و خاک و تولید علوفه مبادرت به کشت گیاهان می­گردد ولی در هر حال استفاده از این گیاهان همانند پوشش­طبیعی مرتع خواهد بود، می­داند (مقدم،1377: 2). استودارت[5](1967)، مرتع را شامل اراضی با پوشش­گیاهی طبیعی که هیچ­گونه عملیات کشاورزی در آنها صورت نمی­گیرد، می­داند. تنها اقدامات اصلاحی مانند بذرپاشی، کودپاشی و یا بوته­کاری در جهت تقویت گونه­های موجود صورت می­گیرد. چنانچه تعدادی درخت یا درختچه به صورت پراکنده در این اراضی موجود باشد، مراتع مشجر و در صورت غالب بودن درخت در این مناطق (وجود درختان با تعداد زیاد) این اراضی جنگل[6] نامیده می­شوند (سرداری،1378: 7). قانون حفاظت و بهره­برداری از جنگل­ها و مراتع کشور در سال 1346 مرتع را این­گونه تعریف کرده است. مرتع به گروه مرتع غیرمشجر و مرتع مشجر تقسیم­بندی می­شود : مرتع غیرمشجر : زمینی است اعم از کوه و دامنه یا زمینی مسطح که در فصل چرا، دارای پوششی از نباتات علوفه­ای خودرو بوده و با توجه به سابقۀ چرا، عرفاً مرتع شناخته شود. اراضی که آیش زراعت­اند، ولو­آنکه دارای پوشش نباتات خودرو باشند، مشمول تعریف مرتع نیستند. مرتع مشجر : اگر مرتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد، مرتع مشجر نامیده می­شود. مشروط بر آنکه حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزۀ آستارا تا حوزۀ گلیداغی بیش از پنجاه متر مکعب و در سایر مناطق ایران بیش از بیست متر مکعب نباشد (وزارت جهاد کشاورزی،1383: 69). در تعریف ارائه شده از سوی انجمن مرتع­داری ایران در سال 1383، مرتع زمینی است اعم از کوه و دامنه و یا زمینی مسطح با پوششی از نباتات طبیعی خودرو که پوشش­گیاهی آن غالباً علفی، بوته­ای ـ درختچه­ای و یا به صورت پراکنده درخت بوده و به­ عنوان منبع تولید غذا برای دام و حیات­وحش و یا سایر مواهب طبیعی مورد استفاده قرار گیرد. تبصره : مواهب طبیعی عبارتنداز حفظ خاک، تعدیل و ذخیرۀ آب، تلطیف هوا، گردشگری،حفظ ذخایر ژنتیکی، زیست­گاه حیات وحش، محصولات غیرعلوفه   غذایی، صنعتی، دارویی می­باشد (اسکندری،1384: 6). در تعریفی دیگر از سوی صندوق بین المللی توسعۀ کشاورزی[7] مرتع زمینی است که پوشش­طبیعی آن در حالت کلیماکس یا پتانسیل طبیعی، غالباً گراس، شبه­گراس، پهن­برگ یا بوته­ای است. مراتع زمینی است که به صورت طبیعی یا مصنوعی دارای پوشش­گیاهی شده است و مانند پوشش­طبیعی مدیریت می­شود را نیز شامل     می­شود. مراتع گراسلندهای طبیعی، ساواناها، بوته­زارها، اکثر بیابانها، توندرا، جوامع آلپی، مردابهای ساحلی و چمنزارهای مرطوب را دربرمی­گیرند. مرتع زمینی است با پوشش­طبیعی که مورد چرا قرار می­گیرد و یا دارای پتانسیل چرا می­باشد و مانند اکوسیستم طبیعی مدیریت می­شود. مرتع، اراضی جنگلی قابل چرا را نیز شامل       می­شود (همان:6). تعریف مرتع در (Range Glossary.Version 3 technical reference,734-6) عرصه­ای است که پوشش گیاهان بومی (کلیماکس یا پتانسیل طبیعی) آن غالباً متشکل از گراس، شبه­گراس، پهن­برگان یا بوته­ایها بوده و مانند اکوسیستم طبیعی مدیریت می­شوند و چنانچه گیاهان جدیدی به این عرصه وارد شوند، آنها نیز همانند آن مدیریت خواهند شد. مرتع واژه­ای گسترده است که گراسلندهای طبیعی، ساوانا، بوته­زار، بسیاری از بیابانها، توندرا، جوامع آلپی، مرداب، چمنزارهای مرطوب را در برمی­گیرد (SRM, 1999). مؤلفین این فرهنگ جنگلهای بلوط و       pinyon – Juniper را نیز مشمول این تعریف می­دانند (اسکندری،1384: 7). همچنین مراتع را تحت عناوین زیر می­توان در منابع مختلف دید، که این عناوین با توجه به پوشش­گیاهی موجود در مرتع عنوان شده­اند : چراگاه[8] : شامل اراضی است که معمولاً پوشش آن اصلاح شده و غالباً آبیاری می­شود، درست اراضی و قطعات مراتع در مناطق مرطوب نیز می­توان چراگاه اطلاق نمود. علفزار[9] : شامل مراتعی است با پوششی از گیاهان با غالبیت گراس­ها تحت اقالیم مرطوب و نیمه­مرطوب با خاک عمیق و حاصلخیز. گراس لند[10] : شامل اراضی با پوشش غالب گراس و شبه­گراس تحت شرایط آب­و­هوایی مرطوب تا نیمه­خشک. جهت آشنایی تعریف گراس و انواع آن ذکر می­شود : کلیۀ گیاهان خانواده گندمیان در منابع انگلیسی تحت این نام خوانده می­شوند. گراس­ها خود بر مبنای شکل ظاهری و ارتفاع و خصوصیات رشد به گروههای زیر تقسیم می­شوند : الف ـ گراس­های بلند[11] : شامل گراس­هایی با ارتفاع 250- 150 سانتی­متر می­شود. عمدتاً در مناطق گرم و مرطوب رشد می­نمایند …. ب ـ گراس­های متوسط[12] : شامل گراس­هایی با ارتفاع 150- 50 سانتی­متر که عمدتاً گیاهان مرحلۀ کلیماکس اراضی با پوشش گراس را شامل می­شود …. ج ـ گراس­های کوتاه[13] :  شامل گراس­هایی با ارتفاع حداکثر تا 50 سانتی­متر …. د ـ گراس­های فصل خنک[14] : شامل گراس­هایی که در فصول خنک سال رشد دارند …. ح ـ گراس­های فصل گرم[15] : شامل گیاهانی که در فصول گرم سال رشد دارند …. و ـ گراس­های کلاف مانند[16] : با رشد عمودی و به صورت توده و کلاف …. ز ـ گراس­های خزنده[17] : گراس­هایی که علاوه بر بذر با اندامهای گیاهی مانند ریزروم و استولون نیز تکثیر    می­یابند. ریشه­های فشرده و به هم­بافته و انبوهی در خاک ایجاد می­نمایند …. مراتع نیمه­بوته­ای[18] : شامل مراتع با غالبیت گیاهان نیمه­بوته­ای دائمی در تحت شرایط آب وهوایی خشک و نیمه­خشک ….   مراتع بوته­ای[19] : شامل مراتعی با غالبیت گیاهان بوته­ای بزرگ ـ درختچه­ای در تحت شرایط آب­و­هوایی خشک و نیمه­خشک …. ساوان[20] : شامل مراتعی با غالبیت گراس­ها و وجود درختان یا درختچه به صورت منفرد و پراکنده و یا مجتمع در تحت شرایط آب و هوایی مرطوب و در حد فاصل مرتع و جنگل است. توندرا[21] : مراتعی در مناطق نزدیک قطب یا ارتفاعات بالا (آلپی) بدون پوشش درختی، شامل گراس ـ         شبه­گراس ـ گیاهان پهن­برگ بوته­ای کوتاه­قد ـ خزه ـ گلسنگ. آلپی[22] : شامل مراتعی در حد فوقانی پوشش درختی از لحاظ ارتفاع از سطح دریا با آب و هوای سرد و معمولاٌ بدون دورۀ خشکی. چمنزار[23] : شامل مراتعی با پوششی از گیاهان علفی چند­ساله با غالبیت گراس­ها و شبه­گراس­ها در سطح محدود و در مناطق خشک و نیمه­خشک که آب تحت­الارضی در دسترس گیاهان است. شامل دو نوع چمنزار مرطوب[24] (با خاک سطحی مرطوب در طول تابستان) و چمنزار خشک[25] (با خاک سطحی خشک در طول تابستان) است (مقدم،1377: 6-3). 2- اهمیت مراتع : براساس برآورد سطح اراضی توسط افراد و سازمانهای مختلف می­توان گفت بیشترین سطح خشکی­ها در کرۀ زمین به مراتع اختصاص دارد. ـ هدی (1975) اعلام نمود که سطح اراضی جهان عبارتست از مراتع 47%، اراضی کشاورزی 10%، جنگلهای تجاری 28% و پوشش یخ­های دائمی 15% خشکی­ها را شامل می­شود. ـ کوک[26] (1983) نیز سطح اراضی جهان را چنین تقسیم­بندی نمود : مراتع43%، اراضی کشاورزی 20%، جنگلها 18%، مناطق مسکونی و صنعتی 4% و پوشش یخ­های دائمی 15% سطح خشکی­های زمین است. ـ طبق آمار سازمان خواروبار و کشاورزی جهانی[27]، حدوداً بیش از 133/2 میلیارد هکتار مرتع در سطح جهان وجود دارد که با احتساب سطح جنگلهای غیرتولیدی به مساحت 366/1 میلیارد هکتار که مورد تعلیف دامهاست و همچنین دو سوم جنگلهای تجاری (حدود 2 میلیارد هکتار) که معمولاً توسط دام تعلیف می­شوند، سطح اراضی که مورد استفاده چرایی دام قرار می­گیرد حدود 5/5 میلیارد هکتار خواهد بود (بدری پور،1384). به­این­ترتیب مراتع در هر جامعه­ای از مهمترین منابع تولید می­باشند که اهمیت بسزایی در امر دامپروری و تأمین پروتئین حیوانی بر عهده دارند. اما می­توان گفت ارزش مراتع تنها در تولید علوفه برای دام نیست بلکه   پوشش­گیاهی مرتع ارائه­کنندۀ خدمات بسیاری هستند که هر یک از آنها ارزشی به مراتب بیشتر از تولید علوفه را دارند و برخی از آنها برای زندگی انسانها حیاتی است. ارزش یک هکتار مرتع در طول یک سال 232 دلار است[28]. ارزش علوفه­ای آن 57 دلار در هکتار معادل       5/24 درصد و مابقی 5/75 درصد ارزش­های زیست­محیطی مانند حفظ خاک، آب، تنظیم گاز، دفع ضایعات،    گرده­افشانی، کنترل بیولوژیکی و …. می­باشد (اسکندری،1384: 11). ارزش اکولوژیکی و زیست­محیطی مراتع شامل موارد زیر می­باشد :

• حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن (60 تا 70 درصد)
• تنظیم گردش آب در طبیعت (75 درصد روان آبهای سطحی)
• حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری (80 تا 85 درصد تنوع گونه­ای کشور)
• ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا
• تأمین علوفه مورد نیاز احشام عشایری و روستایی (تولید 7/10 میلیون تن علوفۀ خشک در شرایط نرمال بارندگی)
• تأمین بخشی از پروتئین مورد نیاز کشور
• تولید محصولاتی نظیر گیاهان دارویی، صمغ­ها و رزین­ها
• اکوتوریسم
• تأمین غذا و مأمن وحوش و پرندگان.

براساس طرح تعادل دام و مرتع مصوبه 6/5/1380 شورای منابع طبیعی ارزش ریالی کنترل فرسایش خاک و کنترل روان آب تقریباً 3/2 برابر ارزش تولید علوفه است. ارزش زیست­محیطی مرتع در ایران بین 4 تا 8 برابر علوفه است. با توجه به برآورد 7/10 میلیون تن علوفۀ خشک از مراتع و احتساب ارزش ریالی هر کیلوگرم 1000 ریال تنها ارزش ریالی علوفه مراتع بالغ بر 10700 میلیون ریال خواهد بود (همان منبع،1384: 12). [1] Society of Range Management [2] Heady [3] Handbook On Range Management [4] Vallentine [5] Stoddart [6] The Forest [7] IFAD Glossary. [8] Pasture [9] Prairie [10] Grassland [11] Tall – Grasses [12] Mid – Grasses [13] Short – grasses [14] Cool – Season Grasses [15] Warm – Season Grasses [16] Banch Grasses [17] Sod – Forming Grasses [18] Semi – Shrub [19] Shrub [20] Savann [21] Tundra [22] Alpine [23] Meadow [24] Wet  meadow [25] Dry meadow [26] Cook