وبلاگ

ساختار زبان شعر آتشی:

در حوضه ی زبان و زبان شناسی، فرمالیست ها (صورت گرایان) دو فرایند زبانی را از یکدیگر باز شناخته و آن ها را مورد مطالعه قرار دادند:

الف) خودکاری

ب) برجسته سازی

فرمالیست ها نخستین فرایند زبانی را «خودکاری» نامیدند، فرایند خودکاری زبان «بکار گیری عناصر زبان است؛ به گونه ای که به قصد بیان موضوعی بکار می رود، بدون آن که شیوه بیان جلب نظر کند».

از سوی دیگر آن ها فرایند زبانی را «برجسته سازی» نامیدند. فرایند برجسته سازی زبان «بکار گیری عناصر زبان است، به گونه ای که شیوه بیان جلب نظر کند و غیر متعارف باشد».

بر اساس تعاریف فوق، فرایند برجسته سازی زبان که به ظاهر فرایند مهم تری به نظر می رسد به دو شکل ممکن است اتفاق بیفتد.

الف) قاعده افزایی

ب) هنجار گریزی

قاعده افزایی در حقیقت آن است که قواعدی به قواعد حاکم بر زبان اضافه شود و هنجار گریزی نیز است از آن که قواعد بر زبان خودکار دچار انحراف شوند.

«لیچ» پس از بیان این تعاریف ابراز می دارد که قاعده افزایی ابزار «نظم آفرینی» است و هنجار گریزی ابزار «شعر آفرینی». در بحث حاضر چون تنها با شعر سرو کار داریم تنها هنجار گریزی که ابزار شعر آفرینی است مورد مطالعه قرار می گیرد.

هنجار گریزی

هنجار گریزی در هشت شکل متفاوت ممکن است دست دهد؛

هنجار گریزی شامل نحوی، واژگانی، زمانی، سبکی، نوشتاری، گویشی، آوایی و معنایی می باشد.

همه این هنجار گریزی ها در یک سطح عمل نمی کند و به شدت با هم متفاوت اند، اما مهم ترین نوع هنجار گریزی که در حقیقت اصلی ترین عامل شعر آفرینی است، هنجار گریزی «معنایی» است.

هنجار گریزی معنایی در حقیقت «تخطی از معیارهای معنایی تعین هم آوایی واژگان است. به عبارت دیگر تخطی از مشخصه های معنایی حاکم بر کاربرد واژگان در زبان معیار یا به عبارت دیگر در نقش ارجاعی زبان». به این اساس هنجار گریزی معنایی در شکل نمود پیدا می کند؛

الف) تجدید گرایی

ب)تجسم گرایی

تجدید گرایی یعنی دادن مشخصه ی معنایی {+ مجرد} به آن واژه ای که در نظام معنایی زبان در نقش ارجاعی دارای مشخصه ی معنایی {+ ملموس} است. و نیز در تجسم گرایی حالاتی را در بر می گیرد که در زبان معیار دارای مشخصه ی معنایی {+ مجرد} هستند ولی مشخصه ی معنایی {+ ملموس} و {-مجرد} به آن ها داده می شود یا آنکه در گروه واژگان {+ ملموس} مشخصه های فرعی تر تغییر داده شود و مثلاً به {+ انسان} مشخصه ی {+ گیاه} داده شود.

با توجه به تعریف تجسم گرایی و گستردگی آن می توان آن را به سه دسته تقسیم کرد:

۱-جاندار پنداری

۲- سیال پنداری

۳- جسم پنداری

اما قضیه به همین جا ختم نمی شود چرا که مثلاً خود «جاندار پندار» یک مفهوم کلی است که باید به جزئیات واضح تر تقسیم شود. بنابراین می توان گفت «جاندار پنداری» را به دو شاخه ذیل تقسیم کرد:

۱-گیاه پنداری

۲- حیوان پنداری

در میان دو بخش فوق «گیاه پنداری» واضح و روشن است اما «حیوان پنداری» مفهوم گسترده ای است که باز هم باید آن را تقسیم کرد. پس می توان گفت «حیوان پنداری» ممکن است به دو شکل متفاوت دست دهد:

۱-انسان پنداری

۲- جانور پنداری

اکنون اشعار منوچهر آتشی را بر اساس تقسیم بندی های فوق، ضمن تشریح و تعریف هر کدام بررسی خواهیم کرد.

الف) جانور پنداری

جانور پنداری یعنی دادن مشخصه معنایی {+ جاندار} برای آنچه در زبان معیار {- جاندار} است. «جانور پنداری» خود به دو شکل «گیاه پنداری» و «حیوان پنداری» ممکن است دست دهد،

الف- الف) گیاه پنداری

«گیاه پنداری» به معنی آن است که مشخصه معنایی {+ گیاه} را به چیزی که {- گیاه} است بدهیم.

مثال) «اگر بر نیاید شمایل تو/ کنار این اندوه/ خنجر خواهید روئید.» (آتشی، حادثه در بامداد، ۱۳۸۰: ۳۰).

روئیدن فعلی است که فاعل آن در زبان معیار باید مشخصه معنایی {+ گیاه} باشد در اینجا خنجر که در جایگاه فاعل نشسته مشخصه معنایی {+ گیاه} گرفته و گیاه پنداری روی داده است.